15 Chuyên đề lí luận văn học

NGỮ VĂN THPT
15 CHUYÊN ĐỀ LÝ LUẬN VĂN HỌC ĐỢT 2
Năm học 2023-2024 - Môn: Ngữ văn – khối 11 Họ tên giáo viên: Đơn vị: Nội dung 1:
VĂN HỌC LÀ NGHỆ THUẬT NGÔN TỪ
1. Ngôn từ là chất liệu xây dựng hình tượng của văn học
Nghệ thuật nói chung đều phản ánh cuộc sống con người nhưng mỗi ngành nghệ
thuật có một chất liệu riêng. Hội họa dùng màu sắc, đường nét… âm nhạc diễn tả bằng
âm thanh, tiết tấu… điêu khắc dùng chất liệu (kim loại, đá, gỗ…) tạo nên hình khối,
đường nét v.v… Còn văn học phải diễn tả bằng ngôn từ. Mỗi tác phẩm văn học phải được
gắn liền với một thứ ngôn ngữ và văn tự (gốc) nhất định. Ngôn ngữ, văn tự là công cụ của
nhà văn. Nhà văn Nguyễn Tuân được ca ngợi là bậc thầy về ngôn ngữ. Văn của ông là tờ
hoa, là trang văn. Hồ Chí Minh viết văn làm thơ bằng tiếng mẹ đẻ, bằng tiếng Pháp, bằng chữ Hán.
2. Những đặc điểm của ngôn từ văn học
- Nhà văn nhà thơ phải sử dụng ngôn từ và trau chuốt nó, tạo thành một thứ ngôn ngữ
văn chương giàu có, sang trọng, đẹp đẽ. Ngôn ngữ văn học có những đặc điểm sau: – Tính hệ thống – Tính chính xác – Tính truyền cảm – Tính hình tượng
– Tính hàm súc, đa nghĩa – Tính cá thể hoá
Trong đó, tính chính xác, tính truyền cảm, tính hình tượng là cực kỳ quan trọng. Nói
rằng “Văn hoa dã chất chi đối”, “Lời lời châu ngọc, hàng hàng gấm thêu” là như vậy.
Kim Trọng khen Kiều khi nàng làm một bài thơ viết lên bức tranh Kim Trọng mới vẽ:
“Khen tài nhả ngọc phun châu,
Nàng Ban, ả Tạ cũng đâu thế này!”
Nhà văn sử dụng ngôn từ để xây dựng hình tượng văn học. Vì thế đọc sách hoặc phân
tích thơ văn không được thoát li văn bản và ngôn từ.
Ngoài ra, ngôn từ còn phải có tính trong sáng, phù hợp chuẩn mực toàn dân và có tính mới lạ, hấp dẫn.
3. Tính chất “phi vật thể” của chất liệu ngôn từ và khả năng diễn tả đặc biệt phong phú
của nghệ thuật ngôn từ
- Xem tranh xem ti vi… đã thấy được cụ thể cảnh vật, sự việc biểu hiện. Đọc văn, ta
phải tưởng tượng, liên tưởng, suy luận, cảm xúc với tất cả mọi giác quan và tâm hồn, mới
hình dung được cảnh vật, sự việc. Điều đó nói lên rằng, ngôn từ mang tính chất “phi vật
thể”. Con chứ đấy, câu thơ đấy nhưng không phải ai cũng hiểu và cảm như nhau.
- Ngôn từ có sức mạnh vạn năng, có thể diễn tả sự việc theo dòng chảy lịch sử qua
hàng trăm năm, hàng vạn năm trên một không gian hữu hạn hoặc rộng lớn vô hạn.
- Ngôn từ còn có khả năng diễn tả những rung động biến thái của tâm hồn con người.
Thật là kỳ diệu khi Nguyễn Trãi viết:
“Ngư ca tam xướng yên hồ khoát, Trang 1
Mục đích nhất thanh thiên nguyệt cao!” (Ức Trai thi tập)
Văn học là sự thể hiện tinh tế tư tưởng và tình cảm, ước mơ và khát vọng, quan điểm
và lý tưởng thẩm mĩ của nhà văn đối với con người và cuộc sống. Mỗi trang văn, mỗi bài
thơ (đích thực) dù nói về gì, đề tài gì rộng lớn hay bé nhỏ đều thể hiện lòng yêu, sự ghét
của tác giả, thể hiện một quan điểm nhân sinh hoặc lên án cái ác, hoặc ca ngợi tình yêu,
đưa tới sự hướng thiện, cái cao cả, cái đẹp của thiên nhiên và con người. Văn học mang
tính khuynh hướng rõ rệt.
“Độc ác thay, trúc Nam Sơn không ghi hết tội,
Dơ bẩn thay, nước Đông Hải không rửa sạch mùi
Lẽ nào trời đất dung tha
Ai bảo thần dân chịu được (Nguyễn Trãi)
“Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh
Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần.
Đàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm,
Mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân…
(Nguyệt Cầm – Xuân Diệu)
“Yêu biết mấy, những con người đi tới
Hai cánh tay như hai cánh bay lên
Ngực dám đón những phong ba dữ dội
Chân đạp bùn không sợ các loài sên”
(“Mùa thu tới” – Tố Hữu)
Nếu không hiểu được ngôn từ sao có thể cảm được cái hay của hai câu thơ trên?
4. Văn học (nghệ thuật ngôn từ) là một lĩnh vực độc đáo
- Văn học nghệ thuật bao gồm: tác phẩm, nhà văn và quá trình sáng tác, hiện thực
đời sống, bạn đọc và quá trình tiếp nhận.
- Sự độc đáo của tác phẩm văn chương được thể hiện qua các yếu tố:
+ Về tác phẩm: Tác phẩm độc đáo phải là “một phát minh về hình thức và khám phá về nội dung”
+ Về nhà văn: Để có một tác phẩm văn học độc đáo, nhà văn phải có phong cách
riêng. Nghĩa là phải có những nét riêng độc đáo trong trong nhận thức, trong phản ánh
cuộc sống, trong sáng tạo hình thức nghệ thuật và để lại dấu ấn riêng trên từng trang sách.
+ Về hiện thực đời sống: Hiện thực trong tác phẩm văn học vừa giống như ngoài đời
vừa không giống và phải là một hiện thực độc đáo được phản ánh qua cái nhìn độc đáo của nhà văn.
(Tác phẩm nghệ thuật nào cũng xây dựng bằng vật liệu mượn ở thực tại nhưng nghệ
sĩ không ghi lại những cái đã có rồi mà muốn nói một điều gì mới mẻ).
+ Về người đọc và quá trình tiếp nhận: Người đọc luôn đòi hỏi văn học nghệ thuật phải
độc đáo, mới lạ. Họ sẽ nhàm chán nếu cứ gặp lại cái cũ lỗi thời. Người đọc cũng phải có
cái nhìn độc đáo mới có thể khám phá hết cái độc đáo của nhà văn và tác phẩm. Càng có
năng lực thẩm mỹ thì người đọc càng có cơ hội tìm thấy tiếng nói độc đáo của nhà văn.
 Nghệ thuật là lĩnh vực độc đáo là nói đến bản chất thẩm mỹ của nghệ thuật. Nội dung 2: Trang 2
VĂN HỌC LÀ TẤM GƯƠNG PHẢN ÁNH ĐỜI SỐNG
1. Thực tại đời sống là cội nguồn sáng tạo nghệ thuật
- Không có cuộc sống sẽ không có sáng tạo nghệ thuật. Đối tượng phản ánh của văn
học là con người trong không gian, thời gian, thiên nhiên, vũ trụ và trong các mối quan hệ
xã hội. Văn học phản ánh đời sống của con người và nhận thức về con người với ước mơ tâm tư nguyện vọng.
- Thực tại đời sống là đề tài vô tận cho văn chương khai thác và phản ánh, là chất
liệu vô cùng phong phú sinh động cho nhà văn lựa chọn và sử dụng trong quá trình sáng
tạo nghệ thuật. Hiện thực chính là cái nôi nuôi dưỡng nhà văn, là mảnh đất nhà văn sống
hình thành cảm xúc. "Cuộc đời là nơi xuất phát cũng là nơi đi tới của văn học", "Nhà văn
là người thư kí trung thành của thời đại". Bởi vậy văn học là cuốn “ bách khoa toàn thư”
về đời sống và con người. Nhà văn lấy chất liệu là cuộc sống hiện thực, từ đó cung cấp
cho con người nhưng tri thức về xã hội, làm giàu vốn tri thức của con người.
- Văn học là tấm gương phản ánh đời sống, không bám sát đời sống nhà văn sẽ
không thể cho ra đời những tác phẩm văn học giàu chất sống, có giá trị. Nếu thoát li thực
tại, văn chương sẽ rơi vào siêu hình, thần bí.
2. Không thể đánh đồng thực tại với văn chương
- Văn học phản ánh đời sống nhưng không bê nguyên xi hiện thực vào trong tác
phẩm. Nếu đánh đồng thực tại với văn chương thì lúc đó văn chương không phải là sáng
tạo nghệ thuật. Nếu văn chương chỉ và ghi chép lại những điều đã có trong hiện thực thì
người đọc cũng chỉ nhìn thấy trong tác phẩm những gì họ nhìn thấy ngoài đời và như vậy
văn chương không còn cần thiết và không có giá trị gì, tác phẩm sẽ trở nên nhạt nhẽo, vô hồn.
- Thực tại trong văn học không phải là sự phản ánh máy móc, rập khuôn mà được
thể hiện qua chủ quan của người nghệ sĩ. Nó được phản chiếu qua tâm hồn, trí tuệ, cảm
xúc mãnh liệt của nhà văn trước hiện thực. Nếu nhà văn chỉ chụp ảnh cuộc sống thì không
cần đến vai trò của nhà văn. Sứ mệnh của nghệ sĩ là phản ánh hiện thực theo cái mới, qua
tác phẩm kí thác những thông điệp tinh thần muốn gửi đến bạn đọc, hướng con người đến
vẻ đẹp chân- thiện- mĩ. Để đạt được hiệu quả nghệ thuật, trong tác phẩm hiện thực đôi khi
được hư cấu, tô đậm hơn.
- Thực tại trong tác phẩm văn chương bao gồm cả những điều mà mọi người đều đã
thấy và cả vấn đề người khác chưa thấy, những điều sâu sắc mới mẻ mà chỉ nhà văn mới thấy.
- Hiện thực đời sống được người nghệ sĩ sắp xếp, tái hiện một cách sáng tạo thành
chỉnh thể nghệ thuật. Tuy nhiên sự lựa chọn, sắp xếp hiện thực trong tác phẩm văn chương
cần phải tạo cho nhà văn, nhà thơ một tiếng nói riêng, một phong cách riêng, tạo nên sự
hấp dẫn với bạn đọc.
Có thể nói, tác phẩm văn học đích thực phải là sự phản ánh, sáng tạo, kiến giải hay
về con người và đời sống.
3. Thực tại trong tác phẩm văn chương là cơ sở tạo nên giá trị hiện thực của tác phẩm
3.1. Biểu hiện của tính hiện thực của tác phẩm văn học là:
+ Phản ánh đúng thực tại, bản chất của đời sống và chức năng của văn học là giúp
con người nhận thực đời sống xã hội. Trang 3
+ Sự chân thực của cảm xúc, đánh giá, bày tỏ thái độ của người nghệ sĩ trước hiện
thực, sự thể hiện bản lĩnh, nhân cách, cá tính độc đáo, tài năng của họ.
3.2. Bản chất của tính hiện thực trong tác phẩm văn học
+ Đối tượng phản ánh của văn học là toàn bộ thế giới khách quan, có nghĩa là phạm
vi phản ánh của văn học bao gồm tất cả những gì có trong thực tế khách quan. Hiện thực là
cội nguồn sản sinh ra các sáng tác văn học và đồng thời là chìa khóa giải thích những hiện
tượng phức tạp trong văn học. Cho nên có thể nói tính hiện thực là thuộc tính tất yếu của văn học.
+ Giá trị hiện thực của tác phẩm văn học là toàn bộ hiện thực được nhà văn phản
ánh trong tác phẩm văn học, tùy vào ý đồ sáng tạo mà hiện thực đó có thể đồng nhất với
thực tại cuộc sống hoặc có sự khúc xạ ở những mức độ khác nhau. Hiện thực trong các tác
phẩm văn chương có thể là hiện thực được hư cấu.
- Văn học không tách rời tư tưởng nhưng chính tư tưởng cũng bắt nguồn từ hiện
thực, bởi ý thức con người chính là sự phản ánh đời sống xã hội. Vì thế có thể khẳng định,
bất kì nền văn học nào cũng được hình thành trên một cơ sở hiện thực nhất định. Cho dù là
một tác phẩm lãng mạn hay một tác phẩm viễn tưởng thì văn học vẫn bắt nguồn từ một
hiện thực đời sống nhất định, mang dấu ấn của một thời đại nhất định.
- Tuy nhiên, tính hiện thực trong các tác phẩm văn học được thể hiện đậm nhạt khác
nhau. Chỉ khi nào nhà văn phản ánh đúng bản chất hay một vài khía cạnh của bản chất đời
sống thì hiện thực của tác phẩm ấy mới đạt đến tính chân thật.
- Tác phẩm có tính hiện thực cao là tác phẩm phản ánh được quy luật phổ biến,
những tất yếu khách quan, những chân lí đời sống, những kiểu người và những quan hệ
hiện thực cơ bản của đời sống thể hiện qua những điển hình văn học. Trang 4