Chuyên đề ôn tập kiến thức tiếng việt (Ôn thi Tốt nghiệp Ngữ văn 2025)

CHUYÊN ĐỀ 3: ÔN TẬP KIẾN THỨC TIẾNG VIỆT
PHẦN 1. BIỆN PHÁP TU TỪ NÓI MỈA I. Lí thuyết 1. Khái niệm
– Nói mỉa là biện pháp tu từ thể hiện thái độ mỉa mai hay sự đánh giá mang tính phủ
định ngầm ẩn của người nói, người viết đối với sự vật, sự việc được đề cập.
Ví dụ: Anh chị làm tôi đẹp mặt quá!
→ Từ đẹp mặt ở đây có ngụ ý đánh giá là mất mặt.
– Trong nói mỉa, người nói tạo ra sự mâu thuẫn cố ý giữa phần hiển ngôn và phần hàm
ngôn của một lời nói hay của cả chuỗi phát ngôn:
+ Phần hiển ngôn: Thái độ tán thành, khen ngợi hoặc trung lập khách quan.
+ Phần hàm ngôn: Thái độ phủ nhận hoặc dè bỉu. → Tác dụng: châm biếm.
2. Dấu hiệu nhận biết
– Trong lời nói xuất hiện những từ, cụm từ vốn thể hiện chiều hướng đánh giá tiêu cực
về một đối tượng: hay ho, hay hớm, đẹp mặt, tốt mã, làm cả thiên hạ, ăn trắng mặc trơn,
mèo mù vớ cá rán,…
– Người nói, người viết nêu những tình huống, điều kiện phi lí gắn với khả năng, hành
động, sự việc đang được nói tới.
– Có sự pha trộn đáng ngờ giữa kiểu nói lịch sự và nói quá.
– Có sự xuất hiện của yếu tố nhại trong phát ngôn.
– Có sự thay đổi bất ngờ về cách trần thuật hay giọng điệu trần thuật ngay trong một đoạn văn. 3. Tác dụng
– Phê phán sâu cay: Gián tiếp chỉ trích hoặc chế giễu một cách tinh tế, khiến người
nghe/đọc cảm nhận rõ ý nghĩa mà không cần nói thẳng.
– Tạo ấn tượng mạnh: Gây chú ý, khơi gợi suy ngẫm qua cách diễn đạt đầy châm biếm và hàm ý.
– Tăng tính hài hước: Làm cho lời nói trở nên thú vị, đôi khi nhẹ nhàng giảm bớt tính
gay gắt của lời phê bình
II. Bài tập vận dụng
Bài 1. Chỉ ra và phân tích tác dụng của biện pháp tu từ nói mỉa trong các trường hợp sau:
a. - Thế sao bác cũng chủ trương cải cách trong báo của bác?
- Là vì tôi cũng như bác giai. Phụ nữ nghĩa là vợ con chị em người khác, chứ không
phải vợ con chị em của tôi. Gia đình tôi thì cứ phải theo cổ, không được có hạng đàn bà
ăn mặc tân thời nay khiêu vũ, mai chợ phiên, rồi về nhà chửi lại mẹ chồng bằng những
lí thuyết bình quyền với giải phóng!
Ông nhà báo nói một cách quả quyết như những nhà văn sĩ cấp tiến làm cho nhà mĩ
thuật cũng hăng hái nói tiếp:
- Đối với tôi ấy à?... Đàn bà cứ nhốt trong buồng. Mợ đã hiểu ra chưa?
(Vũ Trọng Phụng, Số đỏ)
b. A-mê-li-a rất tán thành cuộc hôn nhân của anh trai, đúng như tính tình khôn ngoan
của một thiếu nữ trẻ tuổi như cô ta.
(Uy-li-am Thác-cơ-rây, Hội chợ phù hoa)
c. Mỗi khi xuống nhà ăn cơm, cô lại khoác tay Giô đi, như là một điều dĩ nhiên; cô đã
ngồi cạnh Giô trên chiếc xe riêng mui trần của anh ta (Giô thật là một con hươu đầu
đàn lẫm liệt, vì anh ta ngồi rất bình thản trên xe tự điều khiển lấy đôi ngựa xám của mình).
(Uy-li-am Thác-cơ-rây, Hội chợ phù hoa)
d. Tri phủ Xuân Trường được mấy niên,
Nhờ trời hạt ấy cũng bình yên.
Chữ "thôi" chữ "cứu" không phê đến,
Ông chỉ quen phê một chữ "tiền"!
(Trần Tế Xương, Bỡn tri phủ Xuân Trường) Trả lời:
a. “Ông nhà báo nói một cách quả quyết như những nhà văn sĩ cấp tiến”: Những lời nhà
báo vừa nói (Gia đình tôi thì cứ phải theo cổ…) thật sự không hề “cấp tiến” mà ngược lại rất hủ lậu.
b. “Đúng như tính tình khôn ngoan của một thiếu nữ trẻ tuổi như cô ta”: Thiếu nữ trẻ
tuổi thường bồng bột, ngây thơ, nông nổi, A-mê-li-a cũng vậy. Chính vì không khôn
ngoan nên A-mê-li-a bị Rê-béc-ca lừa gạt, tin vào tình bạn của cô đối với mình.
c. “Giô thật là một con hươu đầu đàn lẫm liệt, vì anh ta ngồi rất bình thản trên xe tự điều
khiển lấy đôi ngựa xám của mình”: Với giới thượng lưu Anh thế kỉ XIX thì chuyện tụ
điều khiển xe ngựa là chuyện bình tượng, nhưng với Giô thì việc điều khiển xe lại lẫm
liệt vì anh ta quá béo, lười biếng và thụ động.
d. Mâu thuẫn giữa sự “bình yên” của hạt Xuân Trường và vị tri phủ quen làm việc bằng
tiền, cho thấy sự nhiễu nhương, thối nát của xã hội giấu dưới vẻ bề ngoài bình thường, êm ả.
Tác dụng: Bộc lộ thái độ mỉa mai, châm biếm, tạo hiệu quả hài hước cho văn bản.
Bài 2. Xác định biện pháp tu từ nói mỉa và phân tích hiệu quả của nó ở từng trường hợp sau đây:
a. Công chúng luôn vỗ tay hoan hô Xuân, còn trên khán đài, đức vua Xiêm đã lộ ra mặt
rồng tất cả sự thịnh nộ của vị thiên tử thế thiên hành đạo ở cái nước có hàng triệu con voi.
(Vũ trọng Phụng, Số đỏ)
b. Trên mép ông, ông đã bao công trình mới cấy được từng ấy râu. [...] Thì sau hết,
những lông tơ nó cũng dài ra, và trông rõ hơn. Và đến bây giờ, đứng ở hai bên miệng
ông, nó hình thành hai cái dấu chua nghĩa (...)
(Nguyễn Công Hoan, Đồng hào có ma) Trả lời:
a. Biện pháp tu từ nói mỉa: “mặt rồng”; “vị thiên tử” có tác dụng:
- Nhấn mạnh sự tức giận của đức vua Xiêm, một người quyền cao chức trọng giống như
một con rồng, một vị thiên tử.
- Phê phán nhà vua bởi ông dùng quyền lực của mình không đúng chỗ, cơn thịnh nộ ấy
đang khiến đức vua trở nên thiếu uy quyền và trở nên nực cười.
b. Biện pháp tu từ nói mỉa: “bao công trình”, “dấu chua”, “từng ấy” có tác dụng:
- Cho người đọc thấy được rằng ông quan này vơ vét của cải, lấy cả những đồng hào lẻ
của nên nên mất công đi cấy râu cho đến khi nó mọc lông tơ thì cái râu đó không rõ nữa.
- Phê phán bọn cường hào ác bá ngày xưa, cái tính tham lam vơ vét táng tận lương tâm
của chúng xuất phát từ bên trong nên có nhân tạo bề ngoài như thế nào cũng không hề che giấu được.
Bài 3. Tìm những từ ngữ thể hiện biện pháp tu từ nói mỉa trong các ngữ liệu sau (trích từ
truyện “Vi hành” của Nguyễn Ái Quốc):
a) Tôi nhớ chuyện vua Thuấn, vì muốn đích thân tai nghe mắt thấy dân có bằng lòng
mình không, nên cải trang làm dân cày đi dò la khắp xứ. [...] Bên cạnh những bậc cải
trang vĩ đại ấy muốn đi sâu vào cuộc sống của nhân dân, ngày nay còn có những ông
hoàng, ông chúa, để tiện việc riêng và vì những lí do không cao thượng bằng, cũng “vi hành” đấy.
b) Tôi không được rõ ý đồ của nhà “vi hành” của chúng ta ra sao. Phải chăng là ngài
muốn biết dân Pháp, dưới quyền ngự trị của bạn ngài là A-lếch-xăng Đệ nhất, có được
sung sướng, có được uống nhiều rượu và được hút nhiều thuốc phiện bằng dân Nam
dưới quyền ngự trị của ngài, hay không?
c) Cô không thể tưởng tượng được cảnh đón tiếp tốt đẹp người ta dành cho chúng tôi ở
đây. Quần chúng cử là tự phát mà biểu lộ nhiệt tình khi vừa thoảng thấy một đồng bào
ta. Những tiếng "Hắn đấy!” hay “Xem hắn kia!" là những lời chào mừng kín đáo và
kính trọng mà chúng tôi thường gặp dọc đường.
d) Ngày nay, cứ mỗi lần ra khỏi cửa, thật tôi không sao che giấu nổi niềm tự hào được
là một người An Nam và sự kiêu hãnh được có một vị hoàng đế. Trả lời:
a) Những từ ngữ thể hiện biện pháp tu từ nói mỉa: ông hoàng, ông chúa; việc riêng;
những lí do không cao thượng bằng;“vi hành”